مرکز درمان ناباروری دکتر دبیر اشرافی

ويزيت ها و بررسي هاي پزشكي

ويزيت ها و بررسي هاي پزشكيمراقبت های بهداشتی دوران بارداری با هدف به سرانجام رساندن يك بارداری سالم، کاستن از ابتلا به بیماری ها و مرگ و میر دوران بارداری، زایمان و شیرخوارگی کودک انجام می گیرند. هدف نهایی این خدمات، حفظ سلامتی مادر و کودک در تمام دوران زندگیست.
مراقبت های پیش از زایمان جهت به سلامت به پایان رساندن دوران بارداری، طرح ریزی شده اند. تشخیص عوارض بارداری و موارد پر خطر، پیشگیری از این موارد، به حداقل رساندن اضطراب و ترس همراه زایمان، کاهش میزان ابتلا و مرگ و میر در کودک و مادر، آموزش اصول مراقبتی، تغذیه، بهداشت فردی و نیز بهسازی محیط برای مادر، از مهم ترين اهداف این برنامه می باشند.
از اصول مهم مراقبت های این دوران، معاینات روتین و منظم پیش از زایمان هستند. دفعات و فواصل معاینه ها، برحسب برنامۀ خاص هر کشور متفاوت است. یک برنامۀ استاندارد برای ویزیت های دوران بارداری، ماهی یکبار از هفتۀ اول تا 32، هر دو هفته یکبار از هفتۀ 32 تا 36 و پس از آن معاینۀ هفتگی تا زمان ختم حاملگی است. بر حسب شرایط مادر و علایم خطر احتمالی، می توان دفعات معاینه را افزایش داد.

اولين نوبت مراجعه :

  • معاینۀ بالینی کامل مادر و بررسی دقیق سوابق بهداشتی : در نخستین ویزیت، سابقه مادر از زايمان هاي قبلي مثل داشتن عمل سزارين بررسي مي شود و مادراني كه جزء گروه هاي پر مخاطره محسوب می گردند ( مانند افرادي كه سابقه سقط، دو قلویی زايي، جراحی، عفونت در حین حاملگی قبلي و يا افراد مبتلا به بیماری های سیستمیکی مثل دیابت) را شناسایی و ملاحظات و بررسي هاي مختص آنها انجام مي شود. به زوج‌هايي که داراي سابقه خانوادگي اختلالات ژنتيک، يک جنين يا کودک قبلي مبتلا به بيماري هستند، مشاوره و آموزش ژنتيک ارايه و آزمايش هاي لازم انجام مي گردد.
  • معاینه فیزیکی و عمومی : معاینه لگنی و غربالگري سرطان دهانه رحم با آزمون پاپانيکولا در زناني که به تازگي غربالگري نشده‌اند، صورت مي پذيرد. در صورت وجود عوامل خطرزا، درد شکم يا خونريزي، حاملگي نابجا يا خارج رحمي بررسي مي شود. سقط خودبه‌خود نيز که در 10 تا 15 درصد بارداري‌ ها رخ مي‌دهد، مدنظر قرار گرفته مي شود.
  • تعيين سن بارداري : در اولين بررسي ها توسط پزشك، تاريخ زايمان (EDD) و سن بارداري بر اساس آخرين نوبت قاعدگي (LMP) نيز محاسبه مي گردد. منظور يك پزشك از سن بارداري، سن جنين نيست، بلكه منظور مدت زمان سپري شده از اولين روز آخرين پريود شما قبل از بارداري تاكنون مي باشد. تعيين اين تاريخ از آن جهت حائز اهميت است كه بر اساس آن، زمانبندي براي آزمايش هاي غربالگري و درمان بهينه عوارض آن انجام مي شود. البته جهت تعيين دقيق تر از سونوگرافي نيز مي توان استفاده نمود كه معمولاً در مواردي كه تاريخ دقيق آخرين پريود مشخص نباشد، از اين روش استفاده مي شود.
  • اندازه گيري وزن و قد : در اولين ويزيت قد و وزن اندازه گيري مي شود تا با قرار دادن آن ها در فرمولي خاص، "شاخص توده بدني" به دست آيد. اين شاخص علاوه بر مشخص نمودن تناسب قد و وزن، ميزان افزايش وزن مجاز در طول بارداري را نيز تعيين مي كند.
    اندازه گيري وزن با هدف ديگري نيز انجام مي شود و آن مقايسه وزن خانم باردار در ويزيت هاي مختلف و در فواصل مشخص است. از آن جايي كه نمودار افزايش وزن مادر در اين دوران شاخص خوبي از رشد جنين در رحم مي باشد، پزشك با كمك آن از رشد طبيعي جنين نيز مطمئن خواهد شد.
  • اندازه گيري فشار خون : اولين فشار خون در بارداري بسيار مهم است و بهتر است كه قبل از بارداري اندازه گرفته شود. فشار خون پايين و فشار خون بالا هر دو براي حاملگي خطرناكند و پزشك در صورت وجود هر كدام، آموزش ها و درمان هاي لازم را انجام خواهد داد. هدف ديگر پزشك از گرفتن فشار خون، مقايسه با مقدار آن طي مراجعات بعدي است؛ زيرا احتمال بروز مشكلاتي در بارداري وجود دارد كه يكي از علائمش افزايش فشار خون است.
  • درخواست تست هاي آزمايشگاهي : در اولين ويزيت برخي آزمايشات به طور مرسوم و بعضي ديگر بر حسب مورد درخواست مي شود. آزمايشات مرسوم مربوط به کم‌خوني (شمارش سلولی و تعیین مقدار هموگلوبین)، تعيين گروه خون و Rh ، ايدز، HBsAg ( آنتی ژن هپاتیت B )، آزمایش VDRL (برای تشخیص سیفلیس)، تیتر آنتی بادی ضد سرخجه، آبله مرغان، بررسي آنزيم‌هاي كبدي و كلسترول، تعيين ميزان قند خون، آزمايش کامل و کشت ادرار، پاپ اسمیر و در صورت لزوم، رادیوگرافی از قفسۀ سینه مي باشد. اين تست ها در كشورها و مناطق مختلف بر حسب بيماري هاي شايع و نيز مشكلاتي كه در بارداري گريبانگير مادران و جنين هاي آن ها مي شود، متفاوت است.
    آزمایشات ذکر شده، حداقل یک نوبت دیگر و تعیین میزان هموگلوبین خون، حداقل 2 بار دیگر در طی بارداری تکرار می شوند.
  • آموزش به خانم باردار: طي ويزيت اول در خصوص تغذيه، خواب و استراحت، اجابت مزاج، ورزش، استحمام، نزديكي، علائم خطر بارداري و تاريخ مراجعه بعدي به مادر اطلاع رساني مي شود.

توصيه هاي پزشك

از توصیه های مفید، رعایت بهداشت فردی، قدم زدن، استفاده از هوای آزاد و نور مستقیم آفتاب و پرهیز از کار سخت و سنگین بدنی است. ورزش معمول و متوسط در دوران بارداری منعی ندارد. 8 ساعت خواب در شبانه روز و فواصل 2-1 ساعتۀ استراحت در طی کار روزانه، نیاز بدن را تامین می کند. از مسافرت های طولانی مدت، به خصوص مسافرت هوایی در اواخر حاملگی باید اجتناب شود. در زمان بارداری، باید حتی الامکان از رفتن به محل های شلوغ و مکان های آلوده پرهیز و از تماس با افراد مبتلا به بیماری های عفونی و واگیردار دوری نمود. مادر باردار باید در این دوران سیگار کشیدن را ترک نماید. مصرف سیگار به دلیل انقباض عروق رحمی توسط نیکوتین، نارسایی جفتی و تولد نوزاد کم وزن را به دنبال دارد. مادران باردار نه تنها باید از مصرف سیگار خودداری نمایند، بلکه در جمعی که سیگار کشیده می شود نیز حضور نیابند. این نکته دردوران شیردهی نیز باید رعایت شود.
قرارگرفتن در معرض پرتوها، در دوران بارداری برای جنین خطرناک است. رایج ترین منبع مواجهه با پرتوها در این دوران، رادیوگرافی از ناحیۀ شکم بوده و باید حتی الامکان، از انجام رادیوگرافی در موارد غیر ضروری اجتناب شود.
وجود یک سری علایم و نشانه ها در دوران حاملگی، باید جدی گرفته شده و تحت بررسی و پیگیری بیشتر قرار گیرند. مادران باید آموزش ببینند که در صورت مواجهه با هرکدام از نشانه های هشدار، مانند ورم دست و پا، سردرد و سرگیجه، تاری دید، خونریزی یا ترشح غیر طبیعی، تشنج، سوزش ادرار، تب و لرز و تغییر قابل ملاحظه در تعداد و شدت حرکات جنین، سریعاً به پزشک مراجعه نمایند.

مراقبت ها و مراجعات بارداری بر اساس سن بارداري

  • ويزيت ها و بررسي هاي سه ماهه اول حاملگی

همان طور كه گفته شد، امروزه با پیشرفت های انجام شده در زمینه بیماری های زنان مشاوره با متخصص زنان در شروع بارداري و انجام معاینه فیزیکی کامل ضروری مي باشد .
در حین سه ماهه اول بارداری ویزیت هر 4 تا 6 هفته ضروری است . در ضمن پزشک درخواست سونوگرافی حاملگی جهت تعیین دقیق سن حاملگی و سلامت کلی جنین و بررسی یک قلویی یا دوقلویی جنین می دهد .
در مورد تعیین جنسیت جنین ، سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی در هفته 16 حاملگی با دقت بسیار بالائی می تواند جنسیت جنین را تشخیص دهد که دقت بسیار بالاتری در مقایسه با سونوگرافی دو بعدی محسوب می شود .
در سونوگرافی اول، قلب جنین رویت مي شود، البته با سونوگرافی ترانس واژینال می توان در هفته چهار و نیم بعد از اولین روز آخرین قاعدگی قلب جنین را پیدا كرد، ولی با سونوگرافی که از سطح شکم انجام می شود حول و حوش هفته پنج و نیم و حداکثر تا هفته هفت بارداری می توان قلب جنین را دید.
غربالگري سه ماهه اول براي خانم هاي باردار از ابتداي هفته 11 تا انتهاي هفته 13 انجام مي‌شود. اين تست شامل آزمايش خون و سونوگرافي است. اين تست تركيبي از سنجش 2 ماركر در خون مادر (PAPP-A و Free -βHCG) و بررسي سونوگرافيك (NB و NT) مي باشد كه جهت بررسي احتمال خطر سندرم داون، تريزومي 18و تريزومي 13 انجام مي‌شود.
ویتامین پره ناتال محتوی مکمل اسید فولیک روزی یک عدد در حین سه ماهه اول بارداری توصیه می شود . البته شروع مکمل اسيد فوليک در زمان قبل از لقاح، ميزان بروز نقص‌هاي لوله عصبي را کاهش مي‌دهد.

  • ويزيت ها و بررسي هاي سه ماهه دوم حاملگی

ویزیت پزشک متخصص زنان در طول سه ماهه دوم حاملگی هر چهارهفته یکبار ( یا ماهی یکبار ) جهت سلامت جنین ضروری است .
دراین ویزیت، پزشک متخصص زنان قد و وزن را اندازه گیری کرده و سئوالاتی در مورد شکایات شایع دوران بارداری نظیر تهوع و استفراغ حاملگی و نیز تورم دست ها و پاها ( ممکن است علامت پره اکلامپسی یا مسمومیت حاملگی باشد ) و نیز تکرر ادرار و ترک های پوستی حاملگی می کند .
در اين مراجعات كه از سه ماهه دوم به بعد انجام خواهد شد، سايز و ارتفاع رحم جهت اطمينان از رشد مناسب جنين چك شده و به صداي ضربان قلب جنين به كمك دستگاهي به نام داپلر گوش داده خواهد شد. صدای قلب جنین در حالت طبیعی ۱۲۰ تا ۱۶۰ بار در دقیقه است.
درصورت شنیده نشدن این صدا احتمال مرگ جنین مطرح است لذا در این موارد ، جهت بررسی سلامت جنین ، پزشک سونوگرافی بارداری درخواست می کند .
بهترین زمان انجام سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی در بارداری ، بین هفته 24 تا 32 حاملگی است تا بتوان ناراحتی های مادرزادی جنین از قبیل لب شکری ، کام شکری ، اسپاینا بیفیدا ( نقایص ستون فقرات و نخاع جنین ) و مشکلات مادرزادی قلب جنین و نقایص اندام جنین نظیر چند انگشتی و پا چماقی و غیره را با آن تشخیص داد .

سونوگرافی سه بعدی که در حال حاضر برای تعیین ناراحتی مادرزادی قلب مفید است ؛ ممکن است در آینده نزدیک برای تعیین اختلالات عصبی جنین و احتمال وجود فلج مغزی در وی بکار رود .

اگر خانواده ای یک کودک با ناهنجاری قلبی یا سایر ناهنجاری ها را دارند، باید این موضوع را به پزشک رادیولوژیست اطلاع دهند تا مادر به یک سونوگرافیست اکولوژیست مربوط به قلب ارجاع داده شود تا به شکل خیلی دقیق تری جنین بررسی شود.

آزمایش آمنیوسنتز برای زنان بارداری که سن آنها در زمان زایمان بیش از 35 سال باشد و یا چنین مشکلاتی از قبيل سندرم داون در خانواده آنها وجود دارد، در حوالی هفته‌های 16 تا 18 بارداری انجام می ‌گیرد. در اين آزمايش با خارج کردن مقداری از مایع آمنیوتیک که جنین را احاطه کرده استاین آزمایش با تجزیه مایع آمنیوتیک به دست آمده و می ‌توان بیماری‌ های کروموزومی از جمله سندرم داون، بیماری ‌های اسکلتی، عفونت ‌ها، بیماری‌ های دستگاه عصبی، جنسیت و غيره را بررسی کرد.
آزمون تحمل گلوكز نيز در برخي زنان باردار برای مشخص شدن دیابت بارداری انجام می ‌شود. این آزمون برای زنان باردار در معرض خطر یعنی زنان دارای سابقه مرده ‌زایی، حداقل 2 بار سقط خود به خودی، تولد نوزاد با وزن زیاد، سابقه دیابت در افراد درجه اول و مبتلا به چاقی بسیار ضروری است و در هفته 24 تا 28 بارداری، انجام‌ پذیر است.
آزمون آلفا فیتوپروتئین هم كه معمولا در هفته 15 تا 17 بارداری انجام مي شود، برای تشخیص نقایص لوله ‌های عصبی نظیر اسپاینا بیفیدا و آنانسفالی(عدم تشکیل جمجمه و مغز) انجام می ‌شود. این آزمون حتی می ‌تواند خطر سندرم داون را مشخص کند. انجام این آزمون برای همه خانم‌های بالاتر از 30 سال که تصمیم به بارداری دارند، ضروری است. عمده ‌ترین دلایل انجام این آزمون عبارت است از غربالگری برای اختلالات ژنتیکی خاص یا ناهنجاری جنسیتی.
حرکت جنین و یا به اصطلاح رايج لگد زدن، از حدود هفته 16 تا بیستم بارداری احساس می شود . تعداد این حرکات در هفته های مختلف بارداری متفاوت است و بیشترین تعداد آن در حوالی زایمان ترم (موعد واقعي زايمان) وجود دارد . در موارد کاهش حرکت جنین، پس از نوشيدن مايعات شیرین و دراز كشيدن به پهلوی چپ، به مدت 2 ساعت حرکات جنین را شمرده مي شود؛ اگر تعداد این حرکات از 8 حرکت در ساعت کمتر بود ، سریعا" بايد جهت بررسی سلامت جنین با تست NST به پزشک و یا در صورت در دسترس نبودن پزشک به بیمارستان مراجعه نمود .
زمان شروع قرص آهن، از نیمۀ دوم حاملگی ( ماه چهارم به بعد ) است.

  • ويزيت ها و بررسي هاي سه ماهه سوم حاملگی

در سه ماهه سوم حاملگی ( هفته 28 تا 42 بارداری ) ویزیت دکتر زنان به این صورت الزامی است . از هفته 28 بارداری تا هفته 36 هر 2 هفته یک بار و سپس هفته ای یک بار تا موعد زایمان.
در این معاینات بارداری ، پزشک وزن، فشار خون و ارتفاع رحم را اندازه گیری کرده و در پرونده خانم باردار ثبت می نماید . در ضمن صدای قلب جنین توسط استتوسکوپ یا گوشی داپلر سمع شده و از سلامت جنین اطمینان به عمل می آید . افزایش متوسط وزن خانم حامله در سه ماهه سوم بارداری حدود 5 کیلوگرم می باشد . از حدود هفته 38 بارداری ، پزشک یک معاینه داخلی لگن جهت تعیین پوزیشن جنین و سایز لگن ( به منظور احتمال تنگی لگن ) به عمل می آورد.
با انجام سونوگرافی در سه ماهه سوم بارداری و اندازه گیری وزن جنین از این طریق می توان جنین های دارای " رشد ناکافی داخل رحم " را تشخیص داد و اقدامات درمانی مناسب را به عمل آورد .
آزمون پروفايل بیوفیزیکال در اواخر بارداری انجام می‌ شود. در این آزمون سلامت کلی جنین و حرکات او مورد بررسی قرار می ‌گیرد. در برخی موارد برای رعایت احتیاط بعد از مشکلاتی در بارداری قبلی یا وجود عوامل خطر نظیر از دست رفتن بارداری‌ های قبلی در نیمه دوم بارداری یا وجود فشار خون بالا، دیابت، عدم رشد جنین در داخل رحم، انجام می ‌شود.
آزمون بدون استرس معمولاً در هفته‌های 38 تا 42 بارداری انجام می شود. این آزمون در شروع سه ماهه سوم نیز ممکن است انجام شود. در این آزمون، جنین در 5 مورد (تون عضلانی، حرکات جنینی، حرکات تنفسی، میزان مایع آمنیوتیک، ضربان قلب) باید نمره کسب کند. به هر کدام از موارد زیر نمره صفر(غیرطبیعی) یا نمره 2 (طبیعی) داده می ‌شود.

تا هفته 20 بارداري، وزن جنین اهمیتی ندارد، چون تا این هفته، وزن چندانی نمی گیرد. ولی بعد از سه ماهه دوم و در پی سه ماهه سوم، به خصوص نیمه دوم سه ماهه سوم زمان وزن گیری جنین است. سونوگرافی 28 هفته پایه، برای وزن جنین وجود دارد که از روی منحنی های استاندارد وزن ایده آل (با توجه به هفته) اندازه گیری می شود. دور سر، طول استخوان ران، بای پاریتال و دور شکم اندازه گرفته شده، روی منحنی قرار می گیرد و وزن جنین تخمین زده می شود.
اگر بعد از هفته سی ام بارداری، اندازه جنين از روي سونوگرافی و سن جنین از روی اولین روز آخرین قاعدگی تطابق نداشت و بیش از دو هفته تفاوت وجود داشت، این احتمال پیش می آید که رشد جنین کافی نبوده که در اين حالت سونوگرافی باید خون رسانی به جنین را بسنجد و از نوع دیگری از سونوگرافی با نام کالر داپلر استفاده می شود.
مقاومت جریان خون، حجم جریان خون جفت، مقاومت جریان مغز جنین، اندازه گیری و با معیارهای به دست آمده، كافي بودن خون رسانی سنجيده مي شود. همان طور كه گفته شد، این سونوگرافی بعد از 28 هفتگی ارزش دارد و زودتر از ان نباید انجام شود.

بررسي هاي كلي در هر معاينه :

  • تعیین سن حاملگی با اندازه گیری ارتفاع رحم

یکی از اقدامات ضروری برای تعیین وضعیت سلامتی مادر و جنین در دوران بارداری تعیین سن دقيق بارداري است. تعیین سن حاملگی از آن جهت حائز اهميت است كه درمان بسیاری از عوارض حاملگی مانند پره اکلامپسی به سن جنین بستگی دارد، به طور مثال اگر مادر باردار در هفتـه ۳۸ حاملگی به پره اکلامپسی مبتلا شود، بهترین درمان برای او وجنینش پایان دادن به حاملگی وی است، ولی اگر مادر باردار به پره اکلامپسی مبتلا شود و در هفته 28 بارداري باشد، باید او را تحت نظر گرفت و برای سلامت جنین زایمان او را به تعویق انداخت. با انجام معاینات دقیق در زمان مناسب و آگاهی از سن شروع آخرین قاعدگی می توان سن جنین را با دقت تعیین کرد.
از هفته دوازدهم حاملگی تا پایان بارداری ارتفاع رحم مادر در هر بار مراجعه اندازه گیری مي شود و نتیجه در پرونده وی ثبت مي شود؛ برای این کار باید قبلاً از خالی بودن مثانه خانم باردار اطمینان حاصل شود، زیرا در صورت پربودن مثانه حدوداً ۲ تا ۳ هفته به تخمين سن بارداری افزوده می شود.
بنابراين در هر بار معاینه، سن حاملگی به دست آمده از معاینه شکم، با سن حاملگی حقیقی که بر اساس تاریخ اولین روز قاعدگی (و يا اولين سونوگرافي) به دست می آید مقایسه مي شود، چنانچه مطابقت داشته باشد طبیعی است. در صورت هر گونه اختلاف بیش از دو هفته، باید پیگیری های لازم صورت گیرد .
معمولاّ از ماه سوم به بعد می توان اندازه رحم را کاملاّ از روی شکم به شرح زیر لمس کرد :

جدول تشخیص سن حاملگی با اندازه گیری ارتفاع رحم
ارتفاع قله رحم حدودسن حاملگی
دو انگشت بالای قوس عانه (ناحيه تناسلي) ۱۲ هفته حاملگی
میان فاصله ناف و عانه ۱۶ هفته حاملگی
در ناحیه ناف ۲۰ هفته حاملگی
سه انگشت بالای ناف ۲۴ هفته حاملگی
میان فاصله جناغ سینه و ناف (سه انگشت بالای ناف) ۲۸ هفته حاملگی
زیر استخوان جناغ سینه ۳۲ هفته حاملگی
حدود ۲ تا ۳ انگشت پایین جناغ سینه هفته ۳۶ تا ۴۰ حاملگی

  • شنیدن صدای قلب جنین

شناسایی فعالیت قلب جنین، یکی از روشهای تعیین سلامتی جنین دررحم مادر است، این روش جزو علامت هاي مثبت حاملگی می باشد که تشخیص حاملگی را قطعی می سازد. به عنوان یک اصل کلی هر زمان ضربان قلب جنین از حد طبیعی تجاوز کند به یقین جان جنین در معرض خطر می باشد تعداد ضربان قلب جنین به طور طبیعی ۱۲۰ تا ۱۶۰ در دقیقه است، که کمتر از ۱۲۰ و بالای ۱۶۰ یا ضربان نامنظم، نشان دهنده زجر جنین بوده و نیاز به اقدامات فوری دارد.
زمان شنیدن صدای قلب جنین، برای اولین بار در تمام بارداری ها (در زنانی که قاعدگی منظم دارند)، در هفته ۲۲ حاملگی با گوشی مامایی از روی شکم مي باشد. شنیدن صدای قلب جنین از روی شکم مادر بستگی به عواملی چون جثه مادر و دقت شنوایی فرد معاینه کننده دارد و مشخصه آن به صورت ۲ صدایی نظیر تیک تاک ساعت در زیر بالش شنیده می شود.
تنها شنیدن صدای قلب جنین مهم نیست بلکه این صدا باید جدا از ضربان قلب مادر شنیده شود. به علت تفاوت تعداد ضربان قلب جنین با نبض مادر به راحتی صدای قلب جنین قابل تشخیص است، مگر این که ضربان قلب جنین کاهش یافته (به علت درخطر بودن) یا ضربان قلب مادر از حد طبیعی بالاتر رود (تب مادر).