مشكلات ناباروري در زنان وعلت هاي آن

بر اساس تعريف سازمان جهاني بهداشت WHO درباره ناباروري، به عدم وقوع بارداري با وجود ۱۲ ماه مقاربت صحيح و بدون استفاده از روش هاي جلوگيري، ناباروري اطلاق مي شود. در حقيقت نازايي نشان دهنده عدم توانايي زوج در باروري است. در اين حالت است كه زوجين بايد نزد متخصص ناباروري بروند تا وضعيت خود را بررسي کنند.
نکته ايي كه زوج ها بايد حتماً به آن توجه داشته باشند اين است که آن ها بايد يک سال، آن هم به طور مستمر، براي بچه دار شدن اقدام کنند. به طور معمول با شروع سيکل قاعدگي، خونريزي آغاز مي شود كه هم زمان با ريختن لايه هاي داخل رحم و ساخته شدن لايه هاي جديد تغييرات هورموني نيز در بدن اتفاق مي افتد كه همزمان مکانيسم آماده شدن تخمک در بدن نيز انجام مي شود. به اين صورت كه در هر سيکل قاعدگي 10 تا 20 تخمک بالغ مي شوند و در نهايت یک تا 2 عدد از آنها آزاد مي شود. در اين شرايط یک روز بعد از رابطه زناشويي، اسپرم خود را به لوله هاي رحمي که تخمک در آنجا قرار دارد، مي رساند كه احتمال وقوع لقاح و سرانجام بارداري به وجودمي آيد. در اين شرايط، پس از لانه گزيني جنين در رحم شکل مي گيرد.
اما اگر بعد از 19 روز اسپرم به تخمک نرسيد و بارداری شکل نگرفت و اين روند 12 بار بعد از سيکل هاي قاعدگي خانم تکرار شد، بايد احتمال نازايي مورد بررسي قرار گيرد.
بر اساس برآوردهاي سازمان جهاني بهداشت بين ۸ تا ۱۲ درصد كل زوج هاي جهان نوعي از ناباروري را در طول زندگي باروري خود تجربه مي كنند، يعني در حال حاضر،۵۰ تا ۸۰ ميليون نفر در جهان درگير اين مساله هستند.
ناباروري نخست و اوليه به عنوان عدم بارداري خانم، به رغم قرار گرفتن در روند اقدام به بارداري به مدت يك سال تعريف شده است در حالي كه ناباروري ثانويه به ناتواني آن دسته از زنان اشاره دارد كه قبلاً حداقل يك بار بارداري را تجربه كرده اند.
همان طور كه بيان شد ميانگين میزان کلی ناباروری در جوامع ۱۵ درصد برآورد شده است كه این میزان با بالاتر رفتن سن ازدواج و سن بارداري در حال صعود است. زيرا با افزايش سن، شانس باروری و زایایی كاهش می‌ يابد. بنا بر تحقیقات، زنان زیر ۲۵ سال، ۹۶ درصد شانس بارداری دارند، در حالي كه خانم هاي ۲۵ تا ۳۴ ساله ۸۷درصد و از 35 تا 44 ساله، ۷۸درصد احتمال بارداري وجود دارد.
از همين رو، يكي از اهداف اصلی طب باروری در سال های آینده تلاش براي حفظ توانایی باروري و بچه دار شدن تا سنین بالاتر خواهد بود.
نکته یی که دانستن آن برای همگان مهم و ضروری است، احتمال حامله شدن در هر دوره (هر ماه) است. احتمال بروز بارداري براي هر زوج طبیعی و بدون مشکل ناباروری، در هر دوره فقط ۲۰ تا ۲۵ درصد است. با در نظر گرفتن این میزان، در طول مدت یک سال براي حدود ۹۰ درصد از زوج ها به تدریج حاملگی اتفاق مي افتاد و معمولاً جای نگرانی نیست. البته در شرایط خاص مثلاً اگر سن خانم بالای ۳۰ سال باشد، معمولاً بعد از شش ماه عدم بارداری، بايد بررسی ها شروع شود تا در این گروه سنی خاص درمان با تاخیر مواجه نشود. در ضمن در خانم هایی که سیکل قاعدگی بسیار نامرتب دارند كه خود نشان دهنده عدم تخمک گذاری طبيعي است، یا اگر زن یا شوهر مشکل خاصي منجر به ناباروری داشته باشد، باید هرچه زودتر این بررسی ها آغاز شود و لازم نیست تا یک سال (طبق تعریف) منتظر شوند.
ناباروری می تواند با مشكلات روحي خاصی همچون ناامیدی، اضطراب، خشم و حسادت همراه باشد که البته داشتن این احساسات امری طبیعی است ولي با در نظر گرفتن این نکته که امروزه درمان های رایج ناباروری نسبت به سابق، امید بسیار زیادی را برای وقوع حاملگی پیش پای زوجين می گذارند، كنترل این احساسات آسان تر خواهد بود.

طبقه بندی ناباروری:

ناباروري دلايل گوناگوني دارد كه در بسياري از بيماران, ممكن است ناباروري بيش از يك علت داشته باشد . اما شايع ترين علل ناباروري عبارتند از :

• غير طبيعي بودن اسپرم : ۳۵% موارد

در برخي موارد ممکن است اسپرم سالم وجود نداشته باشد يا اسپرم شکل مناسب براي باروري نداشته باشد. در برخي مواقع نيز اسپرم فعال و محرک وجود ندارد و يا اسپرم در مسير رسيدن به رحم از بين مي رود و يا اين كه امکان رسيدن اسپرم به تخمک وجود ندارد.

• نارسايي تخمك و تخمك گذاري : ۲۵% موارد

گاهي تخمك گذاري انجام نمي شود و يا تخمک سالم وجود ندارد.

• چسبندگي هاي لگن، آندومتريوز ، نارسايي لوله هاي فالوپ ومشكلات رحمي : ۲۵% موارد 

در برخي مواقع، محيط مناسب براي لقاح وجود ندارد و رحم شرايط لازم براي باروري ندارد. در مواردي ديگر ممكن است لوله هاي رحمي دچار اختلالي باشند که مانع رسيدن تخمک به اسپرم مي شود؛ يا عوامل مناسب براي لقاح اسپرم و تخمک به دلايلي مانند مشكلات ذكر شده، وجود نداشته باشد .

• عدم تشخيص عاملي بخصوص در زوجين به عنوان علت ناباروري : در  ۵% تا ۱۰% موارد

ویزیت اولیه زوج نابارور

در موراد ناباروري انجام مشاوره پزشكي و معاينات باليني بسيار كمك كننده است. نكته مهم تر اينكه لازمه موفقيت در انجام بررسي هاي باروري همكاري نزديك بين زوجين وتيم پزشكي است.
برای شروع درمان باید به متخصص زنان و زایمان مراجعه نمود. برخي از پزشکان زنان و زایمان تجربه بيشتري در درمان های ناباروری دارند. پزشکان زنان دیگری نیز هستند که با طی دوره حداقل دو ساله فلوشیپ نازایی موفق به اخذ مدرک این رشته می شوند. يكي از نكات مهم براي انتخاب پزشك براي درمان ناباروري اين است كه زوجين بايد پزشكي را بيابند كه به وی اعتماد داشته و با او راحت باشند. در موارد مربوط به ناباروری مردان نیز بايد از متخصصان اورولوژی (جراح کلیه و مجاری ادرار) کمک خواسته شود.
در هر حال در اولین ویزیت، شریک جنسی مذکر نیز باید حضور داشته باشد زیرا همان طور كه بيان شد، شرح حال او یکی از اجزای اصلی در انتخاب طرح های تشخیصی و درمانی است؛ زيرا ناباروری هم مشکل زن و هم شوهر است و هر دو باید در روند درمان حضور داشته و بتوانند سوالات خود را مطرح کنند.
هنگام اولین مراجعه باید تمامی مدارک و آزمایش هايی كه ممكن است زوجين در زمان شروع اقدام به بارداري، قبل و بعد از آن انجام داده باشند، همراه خود نزد پزشك داشته باشند زيرا به همراه داشتن مدارک می تواند از اتلاف وقت و هزینه برای تکرار غیرضروری آزمایش ها و درمان های قبلی جلوگیری نمايد. همچنين در مواردي كه نياز به مقايسه روند بهبود يا عدم حصول نتيجه است، وجود اين آزمايشات ضروري مي باشد.
زوجين بايد تمامی سوالات خود را از قبل یادداشت کرده و به همراه داشته باشند.
در اولين جلسه، پزشک در مورد شرح حال طبی، سابقه بيماري ها و جراحی هاي انجام شده و يا داروهاي مورد استفاده سوالاتی را خواهد پرسيد که باید به دقت به آنها پاسخ گفته شود. موارد زير بررسي هايي است كه پزشك زنان در اولين ويزيت خود انجام خواهد داد:
- سن
- مدت ازدواج
- مدت نازائي
- سابقه ازدواج هاي قبلي
- سابقه بيماري ها در زوجين و خانواده ها، به خصوص ابتلا به بيماري هاي غدد داخلي مانند تيروئيد و يا ديابت
- سابقه باداري يا سقط قبلي
- وضعيت قاعدگي ار لحاظ کيفيت و کميت خون قاعدگي ، درد در موقع قاعدگي
- منظم بودن سيكل قاعدگي: اين علامت يكي از مهم ترين نكات مورد بررسي در اين زمينه مي باشد زيرا نشان دهنده وضعيت سلامت هورمون هاي داخلي به ويژه انجام تخمک گذاري است .
- بررسي سابقه وسیله جلوگیری از بارداری (استفاده از آی یودی)
- تعداد مقاربت در هفته
- نحوه مقاربت
- وجود درد هنگام مقاربت
- وجود درد لگنی
- وجود خونریزی غیرطبیعی رحم یا ترشحات غیرطبیعی
- عوامل خطر ناباروری مانند سابقه عفونت های زنان، سابقه جراحی لگن
- وجود نازائي در بستگان

عوامل ياد شده در بالا هر كدام به تنهايي يا تركيبي، مي توانند در ناباروري زن نقش داشته باشند .
از آقایان هم درباره سابقه ضربه به ناحیه تناسلی، اعمال جراحی انجام گرفته در این ناحیه، بیماری های طبی (اوریون) یا عفونت های این ناحیه و دارو یا مواد مصرفی سوالاتی پرسیده می شود.
به دنبال این شرح حال، معاینه کاملی از زوجین به عمل می آید و تصمیمات بعدی در مورد نحوه بررسی و درمان، براساس این اطلاعات پایه ریزی می شود. زوجين باید تمام مسائل و مشکلات خود را در این رابطه (چه عاطفی و چه جنسی) با پزشک خود در میان بگذارند تا بتوان بر مبنای آنها تصمیم درستی اتخاذ نمود.
معمولاً بررسي هاي اوليه پس از يك سال تلاش زوجين براي بارداري و عدم دريافت نتيجه، از مرد شروع مي شود زيرا در حدود نيمي از موارد نازايي مربوط به مردان است. از سوي ديگر بررسي هاي مربوط به خانم ها پيچيده تر و پرهزينه تر مي باشد. پس از بررسي هاي انجام شده، اگر مرد مشكلي نداشته باشد، بررسي هاي مربوط به زن انجام مي گيرد. اكثر آزمايش هاي مورد نياز براي ارزيابي ناباروري براي خانم ها، بايد در زمان هاي مشخصي در طول سيكل قاعد گي انجام شود و تا آزمايشات مورد بررسي قرار نگيرند ,درمان نيز آغاز نمي شود و يا به ندرت موثر واقع مي گردند.

چگونگي وقوع بارداري طبيعي :

برای فهم آزمایش ها و روش های درمان ناباروری، داشتن اطلاعاتي در مورد چگونگي وقوع حاملگی طبیعی، لازم است. ابتدا هورمون تحریک کننده فولیکول به نام FSH که از غده هیپوفیز در مغز به درون خون آزاد می شود، باعث رشد تخمک میشود. پس از آن که تخمک بالغ شد، هورمون دومی از هیپوفیز به نام هورمون لوتیینی کننده يا LH آزاد می شود که باعث آزاد شدن تخمک از تخمدان یا تخمک گذاری (اولاسیون) می شود؛ كه این تخمک توسط لوله رحم (لوله های فالوپ) گرفته مي شود. اسپرم (نطفه مرد) نیز باید از طریق واژن وارد رحم شده و از آنجا وارد لوله رحم شود تا بتواند تخمک (سلول جنسی زن) را بارور کند. عمل لقاح یا بارور شدن تخمک و تولید جنین معمولاً در لوله رحم اتفاق می افتد. سپس این تخمک لقاح یافته به طرف رحم حرکت کرده و در لایه پوشاننده حفره داخل رحم (اندومتر) کاشته شده و رشد می کند. اگر در هر کدام از این مراحل مشکلی وجود داشته باشد، ناباروری اتفاق خواهد افتاد.
اما اگر تخمک در طول 24 ساعت پس از آزاد شدنش از تخمدان با اسپرم لقاح پیدا نکند، شروع به تحلیل رفتن می کند. اگر تخمک با اسپرم لقاح پیدا کند، رشته ای از تقسیم سلولی در آن آغاز می شود. در این مرحله اگر تخمک بارورشده به دو بخش مجزا تقسیم شود که هریک به رشد خود ادامه دهند، دوقلوهای همسان به وجود می آیند و در صورتی که این جدا شدن ناکامل باشد، دوقلوهای به هم چسبیده به وجود می آیند. دوقلوهای ناهمسان نيز هنگامی ایجاد می شوند که دو تخمک جداگانه در یک ماه آزاد شده و به طور مستقل با اسپرم بارور می شوند.

بررسي اجزاي دستگاه تناسلی خانم ها و اختلالات احتمالي منجر به بروز ناباروري

دستگاه تناسلي خانم ها از دو قسمت اصلي شامل دستگاه تناسلي داخلي و تناسلي خارجي تشکيل شده است .
دستگاه تناسلي داخلي ‌شامل رحم، لوله هاي رحمي و تخمدان ها است و دستگاه تناسلي خارجي، شامل فرج و مهبل يا واژن مي باشد.
دستگاه تناسلي داخلي خانم ها خود به چهار قسمت اصلي شامل تخمدان ها، لوله هاي رحمي، جسم رحم و دهانه رحم تقسيم مي شود که نازائي در زنان عمدتاً مربوط به اختلال کار يک يا چند مورد از آن ها مي باشد .

• تخمدان ها : 

تخمک گذاری در اصل به آزاد شدن یک تخمک بالغ از یکی از تخمدان های زن اطلاق می شود. بعد از آزاد شدن تخمک، تخمدان هورمون پروژسترون را آزاد می کند. هورمون پروژسترون در عرض ۱۲ تا ۱۶ روز (یعنی تا زمان فرارسیدن سیکل قاعدگی بعدی) لایه پوشاننده داخل رحم (اندومتر) را برای لانه گزینی و تغذیه جنین آماده می کند. اگر خانم دوره های عادت ماهیانه طبیعی و منظمي داشته باشد، احتمالاً مشکلی در آزاد شدن تخمک ندارد يعني معمولاٌ خانم هايي که عادت ماهیانه آن ها به طور مرتب هر ۲۴ تا ۳۴ روز تکرار می شود، اصولاً مشکلی در آزاد شدن تخمک ندارند. اما اگر قاعدگي زن نامنظم باشد و با فواصل طولانی تکرار شود، مي توان نتيجه گرفت احتمالاً مشکلی در آزاد شدن تخمک وجود دارد.
البته تنها باردار شدن را مي توان دليل قطعي تخمک گذاري دانست، اما نشانه هاي ديگر آن به شرح زير است:
- افزايش درجه حرارت بدن : به طور طبیعی آزاد شدن هورمون پروژسترون بعد از تخمک گذاری موجب بالاتر رفتن درجه حرارت بدن در حدود نیم درجه سانتی گراد در اواسط دوره ماهیانه می شود که معرف وقوع تخمک گذاری است. البته در بعضی از خانم هایی که به طور مرتب تخمک گذاری می کنند، ممکن است این افزایش درجه حرارت مشاهده نشود و از طرف دیگر فاکتورهای متعدد دیگری مانند سرماخوردگی یا مصرف دارو و حتی خستگی و غیره می تواند جداگانه و بدون ارتباط با تخمک گذاری، روی دمای بدن تاثیر داشته باشد.
به طور كلي برای بررسی این موضوع که آیا تخمک گذاری روی می دهد یا خیر، اندازه گیری سطح پایه بدن بیمار(BBT) روشی بسیار آسان و ارزان قیمت است. به اين صورت كه خانم بايد از روز اول قاعدگي تا شروع قاعدگي بعدي (حداقل به مدت یک ماه)، هر روز صبح بعد از بيدار شدن از خواب و قبل از هر گونه فعاليت جسمي، درجه حرارت بدن خود را از راه دهان اندازه گيري و روزانه در نموداری یادداشت کند (ترجيحاً در نمودار BBT ثبت نمايد).
بالا رفتن درجه حرارت از روز پانزدهم قاعدگي به مقدار نيم درجه و بالا ماندن آن تا زمان قاعدگي بعدي، علامت تخمک گذاري است . البته این نمودار آزاد شدن تخمک را بعد از وقوع آن نشان می دهد.
اما برای تخمین زمان تخمک گذاری قبل از وقوع آن، مثلاً برای مقاربت زمان بندی شده یا انجام آی یو آی (تزریق اسپرم در داخل رحم) می توان از «کیت های تخمین زمان تخمک گذاری» استفاده نمود. این کیت ها معمولاً در داروخانه ها وجود دارند و بدون نسخه پزشک فروخته می شوند. این کیت ها نواری شکل هستند كه از ادرار برای انجام اين آزمایش استفاده می شود (شبیه(baby check ؛ كه نتيجه آن آزاد شدن ناگهانی هورمون LH را بلافاصله قبل از تخمک گذاری شناسایی می کند. آزاد شدن هورمون LH سبب آزاد شدن تخمک و توليد هورمون پروژسترون مي شود. برای انجام این آزمایش خانم باید زمان تقریبی تخمک گذاری خود را حدس بزند (معمولاً ۱۴ روز قبل از زمان قاعدگی بعدی) و از یک تا دو روز قبل از این زمان، هر روز اين آزمايش را انجام دهد. مثبت شدن آزمایش يعني وجود دو عدد نوار قرمز رنگ روی نوار که قبلاً با ادرار فرد مورد تماس قرار گرفته است، نشان از نزديك بودن زمان آزاد شدن تخمک است.
معمولاً مقاربت دقيقاً بعد از آزاد شدن تخمک احتمال تشکیل جنین پسر را افزایش می دهد. لازم به ذکر است که تخمک اصولاً از یک روز تا یک روز و نیم بعد از مثبت شدن این تست آزاد می شود.
البته بايد در نظر داشت كه همانند تست های دیگر، این تست نیز استثناهایی دارد. يعني ممکن است حتی در مواردی که آزمایش جواب منفی نشان داده است و میزان آزاد شدن هورمون LH با این تست قابل شناسایی نبوده، تخمک گذاری صورت گرفته باشد و منفی بودن تست، صددرصد عدم آزاد شدن تخمک را اثبات نمی کند.
-بررسي ترشحات گردن رحم :‌ معمولاً ترشحات دهانه رحم در موقع تخمک گذاري بسيار زياد است ، ولي پس از تخمک گذاري کاهش مي يابد .
آزمایش خون : در سیکل ماهیانه طبیعی معمولاً ۷ روز پس از آزاد شدن تخمک، میزان هورمون پروژسترون افزايش مي يابد. پزشک در برخي موارد ممکن است برای اندازه گیری میزان پروژسترون در خون، درخواست آزمایش خون کند. معمولاً اندازه گیری پروژسترون خون در روزهای ۱۹ تا ۲۳ از سیکل ماهیانه ۲۸ روزه انجام می شود. مقادیر افزایش یافته پروژسترون وقوع تخمک گذاری و کفایت ترشحات تخمدان را اثبات می کند.
انجام سونوگرافي : گاهی برای ارزيابي آزاد شدن تخمک، پزشک درخواست سونوگرافی می کند. سونوگرافی معمولاً برای بررسی وجود تخمك و میزان رشد آن به کار می رود. این بررسی نشان می دهد وضعیت فولیکول های موجود در تخمدان به چه صورت است. فولیکول ها، حفره های پر از مایع هستند كه زیر سطح تخمدان قرار دارند. این حفره ها حاوی تخمک های نابالغ هستند. سونوگرافی همچنین می تواند نشان دهنده ي ترکیدن این فولیکول ها و آزاد شدن تخمک نیز باشد.
-نمونه برداري : برخي آزمايش هاي تخصصي و نمونه برداري از لايه داخلي رحم نيز به تشخيص تخمک گذاري کمک مي کند .البته در موارد نادری از نمونه برداری اندومتر (لایه پوشاننده داخل حفره رحم) برای بررسی وضعیت لایه داخل رحم و وقوع تخمک گذاری استفاده می شود. برای این کار پزشک معمولاً قبل از زمان عادت ماهيانه خانم، نمونه برداری از داخل رحم را انجام می دهد. این نمونه برداري يك عمل سرپايي محسوب مي شود كه معمولاً در مطب انجام می شود و ممکن است با مختصری درد و انقباض های رحم همراه باشد که اصولاً با مصرف مسکن بهبود پیدا می کند.
البته حتماً قبل از نمونه برداری بايد یک آزمایش حاملگی انجام داد تا از عدم حاملگی اطمینان حاصل شود. پس از انجام كار، نمونه به دست آمده برای بررسی پاتولوژیک به آزمایشگاه فرستاده می شود تا اثرات پروژسترون روی لایه داخلی رحم مشخص شود. اگر تخمک آزاد شده باشد و در نتیجه به دنبال آن پروژسترون تولید شده باشد، اثرات آن روی لایه داخلی پوشاننده حفره رحم (اندومتر) قابل مشاهده خواهد بود. برای حداکثر بودن اثرات قابل رويت، معمولاً این آزمایش یک تا سه روز مانده به زمان قاعدگی بعدی یعنی حدود روزهای ۲۶ تا ۲۸ دوره ماهیانه انجام می شود. بیوپسی (نمونه برداري) اندومتر را همچنین می توان ۱۲ تا ۱۳ روز بعد از مثبت شدن تست تخمک گذاری (بالا رفتن LH) انجام داد.
پس از بررسي هاي انجام شده، اگر مشكل تخمک گذاری در زن تشخيص داده شد، معمولاً پزشک برای تحریک فعالیت تخمدان ها، داروهایی را به صورت خوراکی (مانند هورمون هاي زنانه استروژن و پروژسترون به صورت تنها و يا ترکيبي) تجویز و اثرات این داروها را با انجام این آزمایش ها بررسی خواهد کرد. البته تحريک تخمک گذاري با اين روش حداقل به مدت 4 تا 6 ماه به طول مي انجامد .در نهايت اگر پاسخ به داروهای خوراکی خوب نبود، در مرحله بعد از داروهای تزریقی قوی تری استفاده می شود كه گاهي استفاده از اين آمپول ها، موجب وقوع حاملگي چند قلوئي مي شود.

• لوله هاي رحمي

وظيفه لوله هاي رحمي انتقال اسپرم از رحم به سمت تخمک آزاد شده از تخمدان ، در ظرف چند ثانيه مي باشد؛ همچنين لوله هاي فالوپ باعث انتقال تخم بارور شده به داخل رحم نيز مي شود . براي وقوع حاملگي، باز بودن لوله های رحمی و عملکرد صحیح آنها شرط لازم است ولي شرط کافي نيست. بسته بودن لوله ها در هر نقطه از طول لوله و اختلال در کار و شکل لوله هاي رحمي سبب نازائي مي شود که بايد درمان شود .
بنابراين انجام آزمایش های لازم برای کسب اطمینان از باز بودن لوله ها اهمیت ويژه ايي دارد. فاکتورهای مربوط به لوله و در کنار آن فاکتور مربوط به پریتوئن (لایه صفاقی پوشاننده حفره داخل شکم و لگن) حدود ۳۵ درصد از مشکلات مربوط به ناباروری را به خود اختصاص می دهد.
برای بررسی وضعیت داخل حفره رحم و باز بودن لوله ها از عکس رادیوگرافی خاصی به نام هیستروسالپنگوگرافی (HSG) استفاده می شود. برای گرفتن عکس، مایع ویژه یی (ماده رنگی) داخل دهانه رحم تزریق می شود. این ماده رحم را پر کرده و از طریق لوله ها به داخل شکم سرازیر می شود. اگر این محلول از انتهای لوله ها خارج شده و به داخل شکم بریزد به این معنا است که لوله ها باز هستند و اگر مایع درون لوله ها باقی مانده و در داخل شکم پخش نشود، نشانه یی از گرفتگي يا انسداد لوله هاست. این روش با درد مختصری همراه است بنابراين قبل از گرفتن عکس رنگي، خوردن مسکن خوراکی از میزان درد و انقباض های رحمی می کاهد. در ضمن باید دقت کرد در صورت وجود عفونت و ترشحات چرکی، انجام این عکسبرداری باید به بعد از درمان عفونت موکول شود زیرا خود می تواند موجب انتقال میکروب ها به داخل شکم شده و عوارضی را ایجاد کند.
عکسبرداری معمولاً در روز آخر عادت ماهیانه انجام می شود تا از عدم حاملگی اطمینان حاصل شود. حامله شدن در ماه بعد از عکسبرداری مشکل خاصی نداشته و با افزایش میزان ناهنجاری های جنینی همراه نیست.

• دهانه رحم (سرویکس)

دهانه رحم علاوه بر اينکه محل عبور اسپرم است، مانند لوله هاي رحمي (فالوپ) داراي چند فعاليت ديگر نيز هست . با اين تفاوت که وظيفه گردن يا دهانه رحم، چندين برابر لوله هاي رحمي است .

وقتي سلول هاي متحرک اسپرم از محيط خود، يعني مايع مني ، وارد محيط واژن - که حالت اسيدي دارد - مي شوند ، ترشحات دهانه رحم همچون نگهباني از آنها مواظبت کرده ،‌ سپس آنها را راهي رحم و لوله هاي رحمي مي کند .
بنابراين دهانه رحم يک عامل مهم در باروري است و مشکلات ساختماني و تغييرات فيزيکي و شيميايي محيط آن در نازائي نقش بسيار عمده دارند . دهانه رحم از طريق معاينه ارزيابي مي شود . در معاينه پزشک ، وجود عفونت و ترشحات غيرعادي و وجود کيست هاي چرکي معلوم مي شود . وجود مواد ضد اسپرم در ترشحات دهانه يکي از علل نازائي است که باعث بي حرکت شدن اسپرم ها و جلوگيري از انتقال آنها به قسمت بالايي رحم مي شود .
همان طور كه بيان شد، شرایط خاص سرویکس (دهانه رحم) می تواند در باروری تاثیرگذار باشد، ولی این عامل به ندرت تنها عامل بروز ناباروری است و معمولاً در کنار آن علل دیگری نیز وجود دارد. لازم است پزشک در جريان سابقه درمان بیماری های دهانه رحم با نمونه برداری (روش منجمد کردن یا کرایوتراپی) لیزر یا جراحی يا نتيجه غر طبيعي پاپ اسمیر (آزمایش سلول های دهانه رحم) قرار گيرد.
برای بررسی وجود مشکل در دهانه رحم از لحاظ باروری، پزشک ممکن است آزمایش PCT (Post Coital Test) یا تست بعد از مقاربت) را درخواست کند PCT. آزمايشي است كه میزان ترشحات دهانه رحم (موکوس)، تعداد اسپرم (سلول جنسی مرد) و اثرات ترشحات دهانه رحم (موکوس سرویکس) بر روی اسپرم را نشان می دهد. البته امروزه ديگر بیشتر پزشكان، این آزمایش را انجام نمی دهند، زیرا نشان داده شده که انجام این آزمایش تاثیری به سزايي در افزایش میزان حاملگی نداشته است.
مشکلات مربوط به دهانه رحم معمولاً با استفاده از داروهای آنتی بیوتیکی - هورمونی و استفاده از روش IUI (آي يو آي) درمان می شوند.

• حفره و جسم رحم

با آزمايش هاي تخصصي حفره و جسم رحم مورد بررسي قرار مي گيرد و موانع موجود براي بارداري مشخص مي شوند . به طور سنتی بررسی های اولیه ناباروری شامل انجام هیستروسالپنگوگرافی (عکس رنگی رحم) برای تعیین باز بودن لوله های فالوپ و بررسی حفره رحم است. روش های دیگری نیز بعدها برای بررسی حفره رحم به وجود آمدند که شامل سونوگرافی ترانس واژینال و سونوهیستروگرافی و هیستروسکوپی است.
شايع ترين مشكلات رحم كه در بررسي هاي ذكر شده، مشخص مي گردند شامل موارد زير مي باشد :

• شکل هاي غيرعادي رحم، ناهنجاری های مادرزادی یا اختلال های اکتسابی رحم، كه معمولاً باعث نازائي نمي شوند ولي می تواند یکی از علل ناباروری از نوع سقط یا زایمان زودرس باشد. این ناهنجاری ها در بیماران نابارور شیوع بالایی دارد و به نظر می رسد این موارد در ۳۰ درصد از زوج هایی که به علت نازایی چند عامله (مالتی فاکتوریال) تحت درمان های پیشرفته ناباروری قرار می گیرند، نقش عمده یی داشته باشند.
در کسانی که تحت IVF قرار می گیرند در صورت وجود ناهنجاری های حفره رحم میزان وقوع حاملگی پایین تر است. این ناهنجاری ها شامل ناهنجاری های شکل رحم، وجود سپتوم (دیواره داخل رحم)، رحم تک شاخ، رحم دوگانه، فیبروم، پولیپ های آندومتر، چسبندگی های داخل رحم و ... است.

• پولیپ ها شایع ترین یافته های داخل رحمی در بیماران نابارور است. حتی در غیاب خونریزی غیرطبیعی رحمی، ممکن است پولیپ های رحم در بیماران نابارور دیده شوند. شیوع پولیپ ها با افزایش سن بیمار و استفاده از داروهای هورمونی (استروژن) بیشتر می شود. پولیپ ها گاه بدون علامت و گاه با خونریزی های غیرطبیعی رحم همراه هستند. شکل ظاهری پولیپ های رحم به صورت توده های کوچک صورتی خاکستری تا سفید با سطح صاف و براق است و دیده شده که تشخیص و خارج کردن آنها در بهتر شدن نتایج درمان ناباروری و لقاح آزمایشگاهی موثر بوده است.

• ضایعات دیگر رحم عبارت است از فیبروم ها (لیومیوم ها). لیومیوم ها شایع ترین تومور خوش خیم رحم است و بیشتر در زنان در سنین باروری خصوصاً دهه ۳۰ و ۴۰ دیده می شوند. تاثیر فیبروئید در باروری به محل، تعداد و اندازه آنها بستگی دارد. این توده ها ممکن است در داخل حفره رحم یا در دیواره آن و گاه در سطح خارجی رحم ایجاد شود. انواعی که داخل حفره رحم قرار دارند به علت نامناسب بودن سطح آنها برای لانه گزینی جنین و اثر فضاگیر آنها به وضوح با ناباروری و سقط مرتبط است. این ضایعات به شکل توده گردی است که به درجه های مختلف در داخل حفره رحم برآمدگی پیدا می کنند. با توجه به محل آنها که داخل حفره رحم است، این توده ها را ممکن است بتوان به روش هیستروسکوپی کاملاً برداشت. تشخیص این ضایعات با استفاده از سونوگرافی و هیستروسکوپی (آندوسکوپی داخل رحم) صورت می گیرد.
• ضایعه دیگر رحم که مانع موفقیت بارداری می شود وجود سپتوم (دیواره داخل رحم) است. این ضایعه شایع ترین نقص مادرزادی رحم و شیوع آن در میان کلیه زنان، دو تا سه درصد است. مشکل بالینی ناشی از سپتوم رحم ممکن است شامل ناباروری، سقط خودبه خود در سه ماهه اول یا دوم یا عوارض سه ماهه آخر حاملگی باشد. البته در صورت وجود ناهنجاری داخل رحمی پیامد حاملگی به محل لانه گزینی جنین بستگی دارد و این نکته شاید بتواند مواردی را که بیمار با داشتن سپتوم رحم و حتی بعد از یک زایمان طبیعی سقط های مکرر را تجربه می کند، توصیف کند. برداشتن این دیواره به روش هیستروسکوپی میزان سقط خودبه خود را در بیماران مبتلا به سپتوم رحم به طور قابل توجهی کاهش می دهد و درمان جراحی در بیمارانی که سپتوم شناخته شده داشته و سابقه سقط های مکرر دارند، توصیه می شود.

• گاهی ممکن است علاوه بر ضایعات مادرزادی مربوط به شکل رحم، نارسایی دهانه رحم نیز به تنهایی وجود داشته باشد که این امر در اثر شل بودن دهانه رحم می تواند موجب زایمان زودرس شود.

• مورد دیگر ضایعات حفره رحم، سندرم آشرمن نام دارد كه عبارت است از وجود چسبندگی های داخل رحم. اين چسبندگی های داخل رحم معمولاً در اثر عوارض اعمال جراحی قبلی مانند کورتاژ، خصوصاً بعد از زایمان (جهت درمان خونریزی بعد از زایمان) ایجاد می شود. سایر علل آن عبارت از عفونت های داخل رحمی با عواملی از قبیل شیستوزوما و مایکوباکتریا (میکروب سل) است. در بعضی از کشورهای جهان سوم آندومتریت سلی عامل عمده ناباروری در اثر فاکتور رحمی است. انواع شدید سندرم "آشرمن" با عدم وجود عادت ماهیانه (به هم خوردگی های سیکل قاعدگی)، سقط خودبه خود و سقط مکرر در ارتباط بوده است. بهترین روش برای تشخیص و درمان این چسبندگی ها، هیستروسکوپی است. البته گاهی می توان با سونوگرافی نيز چسبندگي رحم را تشخیص داد.
نکته مهم این است که اصلاح این ناهنجاری ها با افزایش میزان حاملگی همراه است بنابراین بررسی زوج های نابارور باید بررسی کاویته آندومتر را نیز شامل شود.
علاوه بر عواملي که در بالا در مورد علل نازائي زنان بيان شد، بررسي موارد زير نيز در تشخيص دليل ناباروري زنان نقش مهم و اساسي دارد :

• لایه صفاق (پریتوئن) و چسبندگی ها (دنوو)

لایه نازکی که جدار داخلی شکم و احشای درون آن را مفروش می کند، لایه صفاق (پریتوئن) نامیده می شود. تمامی اعضای داخل شکم با پرده ايي از این لایه پوشانده شده اند و وجود هرگونه التهاب یا بیماری در این لایه می تواند به طور شيميايي يا فیزیکی یا شیمیایی در عملکرد باروری زنان تاثیرگذار باشد. به عنوان مثال عفونت های موضعی ناحیه لگن مانند عفونت های شدید رحم و لوله ها در اثر عفونت های منتقل شونده از راه تناسلی یا التهاب و عفونت آپاندیس و علل متعدد دیگر می تواند موجب بروز چسبندگی بین بخش های مختلف این لایه شده و به طور فیزیکی انسداد لوله های رحمی را ایجاد کند. از طرف دیگر اعمال جراحی قبلی لگن نیز (خصوصاً اگر به طور باز انجام شده باشد)، با تحریک این لایه موجب بروز التهاب و چسبندگی می شود. هر قدر عمل جراحی و دستکاری بافت ها وسیع تر و شدیدتر باشد، احتمال بروز چسبندگی بعد از عمل نیز بیشتر می شود و گاهی لوله رحم در میان این چسبندگی ها گیر افتاده و مسدود می شود. این انسداد مانع رسیدن اسپرم به تخمک شده و موجب بروز ناباروری در خانم ها می شود.
متاسفانه درمان دارویی در از بین بردن این چسبندگی ها تاثیری ندارد و درمان جراحی آنها نیز هرچند گاهی انجام می شود ولی با میزان موفقیت اندکی همراه است، زیرا همان گونه که در بالا توضیح داده شد، عمل جراحی مجدد و آزاد کردن چسبندگی ها ممکن است با تحریک مجدد لایه پریتوئن و بروز چسبندگی های جدید (دنوو) یا تشکیل مجدد چسبندگی های قبلی همراه باشد.
با توجه به توضیحات داده شده، امروزه بیشتر سعی می شود از بروز چسبندگی های بعد از عمل پیشگیری شود. موارد مختلفی از انواع و اقسام ژل و لایه های قابل جذب برای استفاده روی لایه های آسیب دیده پریتوئن مورد استفاده قرار گرفته است تا از تماس فیزیکی لایه های آسیب دیده (لایه پریتوئن در ناحیه عمل جراحی) با یکدیگر و در نتیجه بروز چسبندگی جلوگیری شود. این موارد اگرچه بی تاثیر نبود، ولی این مشکل هنوز همچنان به قوت خود باقی است.
ابداع روش های جدید میکروسرجری (جراحي هاي ميكروسكوپي) نقش جراح را در پیشگیری از بروز چسبندگی ها بيشتر مشخص كرده است. انجام اعمال جراحی بدون باز کردن شکم (لاپاروسکوپی)، به روش کمتر تهاجمی و انجام عمل جراحی به صورت بسیار ظریف و تا حد ممکن با کمترین دستکاری ممکن و تجویز پیشگیرانه آنتی بیوتیک قبل از عمل جهت جلوگیری از بروز عفونت، تا حد بسیاری موجب كاهش بروز چسبندگی های بعد از عمل هاي جراحي شده است. لذا بهتر است دخترخانم های جوانی که هنوز ازدواج نکرده اند كه تمایل به باروری در آینده دارند، بهتر است در صورت نیاز به عمل جراحی شکمی در انتخاب پزشک خود، دقت بیشتری به خرج دهند، زیرا در صورت امکان دسترسی به پزشکانی که به روش های جراحی لاپاروسکوپی و جراحی باروری آشنایی کامل دارند تا حد زیادی از احتمال بروز مشکلات بعدی خواهد کاست، هرچند صددرصد از آن جلوگیری نمی کند. استفاده از لیزر در انجام لاپاروسکوپی برای آزاد کردن چسبندگی ها نیز اگرچه از نظر تکنیکی بسیار کمک کننده است ولی جای دقت و مهارت یک جراح حاذق را نخواهد گرفت.

• لايه اندومتر و اندومتریوز

لایه اندومتر لایه بسیار مهم دیگری است که رحم خانم ها را از داخل مفروش می کند. با توجه به تاثیر بسزای این لایه در پذیرش جنین و چسبیدن آن به جدار شکم، در کنار آزاد شدن تخمک از تخمدان ها، این لایه نیز هر ماه نوسازی می شود تا بهترین شرایط را برای جایگزینی جنین فراهم کند. ریزش ماهانه این لایه موجب بروز خونریزی قاعدگی در خانم ها می شود و به دنبال آن لایه جدیدی ایجاد می شود. سلول های ریزش یافته معمولاً از طریق خونریزی قاعدگی ماهيانه، از بدن دفع می شوند.
البته نظريه ايي وجود دارد که این سلول ها گاهی از طریق لوله یی رحمی به داخل محوطه شکم راه یافته و در آنجا کاشته می شوند. این کاشته های اندومتر در داخل شکم یا سایر نقاط بدن را اندومتریوز می نامند. اندومتریوز ( وجود نسج ديواره داخلي رحم در خارج از رحم (بیماری است که زنان را در تمامی رده های سنی می تواند درگیر کرده و عوارض بسیاری را ایجاد کند. كه در ادامه فقط به تاثیرات این بیماری در باروری بانوان اشاره می شود.
در مورد ايجاد اندومتریوز نظريه های دیگری نیز وجود دارد و علت اصلی پیدایش آن و اینکه چه عوامل محيطي و ارثی دیگری در پیدایش آن دخیل هستند، هنوز مورد بررسی است. نکته مهمی که وجود دارد این است که این سلول ها در داخل شکم و لگن به رشد خود ادامه می دهند و بنابه ماهیت خود هر ماه با نوسازی و در نتیجه ایجاد خونریزی و التهاب موضعی همراهند كه همین عوامل مي توانند موجب بروز چسبندگی در داخل لگن شده و لوله ها را مسدود کنند. از سوي دیگر این سلول ها در مرحله رشد خود موادی را به طور موضعی در داخل شکم ترشح می کنند که می تواند با رشد و بلوغ تخمک و تخمک گذاری و همچنین بروز باروری تداخل کند.
درمان طبی یا جراحی کاشته هاي اندومتر از انتشار و رشد آن ها جلوگیری کرده و می تواند در بهبود وضعیت باروری زنان تاثیر چشمگيري داشته باشد، ولی متاسفانه در صورت پیشرفت بیماری و بروز چسبندگی های شدید داخل لگن و انسداد لوله های رحمی، معمولاً به استفاده از روش های کمک باروری با لقاح آزمایشگاهی (مانند IVF) نیاز خواهد بود.

دلايل ابتلا به ناباروري در دنياي مدرن

• سن زوج مهم‌ترين فاکتور

امروزه در دنياي مدرن علل گوناگوني براي ناباروي خانم ها و آقايان وجود دارد که يکي از مهم‌ترين آنها از نگاه کارشناسان و متخصصان سن زوجين است. تاخیر انداختن در زمان بچه دار شدن یکی از انتخاب های رایج زنان در عصر حاضر است و درصد زنانی که در اواخر دهه سوم و اوایل دهه چهارم سن خود تصمیم به بچه دار شدن می گیرند، امروزه افزایش یافته است. زوج ها بايد توجه داشته باشند که ميزان باروري زنان در زير 25 سال بيش از 80 درصد و در زناني که از مرز 35 سالگي گذشته‌اند به کمتر از 50 درصد مي رسد. چرا که در اين سن و سال احتمال محدود شدن تعداد تخمک ها وجود دارد؛ عاملي که خود به تنهايي مي تواند موجب کاهش باروري و افزايش خطر ناهنجاري هاي مادرزادي در جنين و نوزاد شود. علاوه بر اين، مردان بالای 35 سال است در مقايسه با مرداني که سن آنها کمتر از 35 سال است شانس باروري کمتري دارند و احتمال افزايش ناهنجاري هاي کروموزومي در فرزندان آنها بيشتر است.
تحقيقات نشان داده است که تخمک هاي زنان در سنين بالا قدرت باروري کمتري دارند و با افزايش سن، احتمال افزايش بعضي از بيماري هايي که سبب ناباروري مي شوند نيز بيشتر مي شود.
علت کاهش باروری با افزایش سن این است که با بالاتر رفتن سن تعداد تخمک کمتری در تخمدان خانم ها باقی می ماند و کیفیت این تخمک ها نیز نسبت به قبل پایین تر است. امروزه برای تعیین مقدار رزرو تخمدان یا تعداد کل تخمک باقیمانده از آزمایش خون استفاده می شود که این آزمایش های خاص توانایی و پتانسیل بچه دار شدن فرد را نشان می دهد. (لازم به یادآوری است که امروزه عقیده بر این است که مقدار کل ذخیره تخمک در یک نوزاد دختر از بدو تولد ثابت است و به تدریج با افزایش سن این ذخیره کاهش می یابد و با تمام شدن آن، دوران یائسگی آغاز می شود.)
ساده ترین این آزمایش ها اندازه گیری هورمون FSH كه در واقع هورمون محرک فولیکولی است که از غده هیپوفیز ترشح می شود و اندازه گيري استروژن (نوعی هورمون که از تخمدان خانم ها ترشح می شود) در خون زنان در روز دوم، سوم یا چهارم قاعدگي است.
افزایش میزان FSH، به خصوص اگر سن خانم ها ۳۵ سال یا بالاتر باشد نشان دهنده شانس پايين تر براي حاملگی است، ولی دلیل قطعي نیست که احتمال باروری صددرصد منتفی است. اصولاً در خانم ها در سنین بالاتر، میزان پاسخ دهی به داروهای تحریک تخمدان کمتر و احتمال سقط خودبه خود نیز نسبت به خانم های جوان بیشتر است.
همچنين احتمال ابتلای جنین به آنومالی های کروموزومی مانند سندرم داون (مونگولیسم) نیز با افزایش سن مادر افزایش می یابد.
با توجه به اثرات منفی ثابت شده افزایش سن بر باروری، بهتر است افرادی که در سنین بالا ازدواج یا اقدام به بچه دار شدن می کنند، بررسی های لازم را زودتر شروع کنند. در این افراد نسبت به زوج های جوان تر معمولاً انجام درمان های تهاجمی و پیشرفته زودتر شروع می شود تا زمان طلایی برای بچه دار شدن هدر نرود.
همچنين در مورد درمان هاي ناباروري نيز بالا بودن سن بيمار و طول مدت نازائي ، احتمال درمان موفقيت آميز را كاهش مي دهد؛ زيرا پير شدن دستگاه توليد مثل، به ويژه تخمدان هاي بانوان،‌ نقش عمده اي در ناباروري دارد. درمان های رایج برای ناباروری نيز وابسته به سن معمولاً شامل استفاده از داروهای تحریک کننده تخمدان و انجام تلقيح داخل رحمي يا IUI (In semination Intra Uterin) یا تزریق اسپرم شست وشو داده شده به داخل رحم) و يا حاملگي در محيط آزمايشگاه IVF (In Vitro Fertilization) است.
در مواردی که درمان ناموفق باشد و حتی با استفاده از مقادیر زیادی دارو، تخمک به دست نیاید یا با توجه به آزمایش، احتمال باردار شدن بسیار پایین تصور شود، می توان از تخمک اهدایی استفاده کرد. در صورت استفاده از تخمک اهدایی بدون توجه به مقادیر FSH فرد نابارور میزان موفقیت بسیار بالاتر است. در مورد زوج هایی هم که تمایلی به استفاده از این روش نشان نمی دهند، می توان روش فرزندخواندگی را پیشنهاد کرد
به علاوه افزايش سن خطر سقط را نيز بالا مي برد . بيشتر سقط هاي اوليه خودبخودي ، پس از ۳۵ سالگي و به علت اختلال ژنتيکي اتفاق مي افتند . به صورتي که خطر سقط هاي خودبخودي در سنين پايين تر از ۳۰ سال، کمتر از ۱۰ درصد است ، ولي اين درصد در سنين بالاي ۴۰ سال، به ۳۴ درصد مي رسد.‌

• آلودگي هاي محيطي و صنعتي

احتمال ابتلا دستگاه تناسلي به عفونت هاي تناسلي و احتمال صدمه خوردن تخمدان ها و ولوله هاي رحمي در خانم هايي که در محيط شغلي با مواد سمي سروکار دارند ، بيشتر است .
همچنين يکي از مواردي که مي تواند تاثير به سزايي بر ناباروري مردان داشته باشد، آلودگي محيطي، صنعتي و آلودگي هواست که موجب کاهش ميزان اسپرم و ضعف آنها در باروري مي شود.

• چاقي و افزايش ناباروري در زنان

بر اساس تحقيقات بسياري كه در سراسر جهان انجام شده، زنان چاق يا داراي اضافه وزن در مقايسه با زناني که وزن طبيعي و استاندارد دارند، مدت زمان بيشتري را براي باردار شدن نياز دارند. ضمن آنکه شانس ناموفق بودن بارداري در خانم هاي چاق نيز بيشتر است.
پژوهشگران بر اين باورند كه اضافه وزن در زنان و مردان موجب افزايش ميزان هورمون ها در بدن آنها مي شود و اين هورمون ها فرآيند باروري را تحت تاثير قرار مي دهند. در حقيقت ترشح غيرطبيعي هورمون ها مي‌تواند منجر به افزايش وزن و تاثيرات منفي بر توليد سلول هاي جنسي مردان و زنان شود. به گفته محققان تجمع سلول هاي چربي در بدن بر تنظيم تخمک گذاري در زنان و همينطور بر توليد اسپرم در مردان ضروري است. و اين روند مي تواند بر ناباروري آنها تاثير بگذارد.

• نقص عملکرد تخمدان در زنان

همان طور كه گفته شد، يکي از شايع ترين دلايل ناباروري نقص تخمک گذاري در زنان است. اين مشكل معمولاً به دليل نقص در عملکرد هيپوتالاموس و در نتيجه اختلال در تحريک غده هيپوفيز خانم ها به وجود مي آيد. در دنياي مدرن امروز مشكلات رايجي همچون استرس، افزايش يا کاهش وزن شديد، بي اشتهايي يا اختلال در خوردن غذا، فعاليت هاي ورزشي سخت و تروما از جمله عوامل تاثيرگذار در فعاليت تخمدان هاست که بايد با اصلاح شيوه و سبک زندگي، بررسي بيماري هاي زمينه‌اي به وسيله مشاوره با متخصص زنان از بروز اين مشكلات پيشگيري و يا در صورت اتفاق، آن ها را درمان نمود.

• استعمال دخانيات

خانم هاي سيگاري احتمال باروري خود را دستخوش تغيير قرار مي دهند. خطرات مصرف دخانيات با افزايش سن نيز بيشتر مي شود. خانم هاي سيگاري به خصوص در سنين بالاتر از 30 سال، با هر سيگاري که مي کشند احتمال بارداري خود را کم و کم تر مي کنند.
سيگار کشيدن علاوه بر كاهش قدرت باروري در زنان و نيز در مردان، بر بارداري نيز تأثير منفي دارد. بر اساس مطالعات بين تعداد سيگار مصرفي و نازائي رابطه مستقيمي وجود دارد . همچنين حشيش باعث مهار هورمون هاي توليد مثل مي شود و توليد مثل را هم در خانم ها و هم در آقايان کاهش مي دهد . بر اساس برخي تحقيقات، کافئين، يكي از مواد اصلي تشكيل دهنده قهوه و چاي نيز تاثير نامطلوبي روي باروري دارد و مصرف زياد آن بارداري را به تاخير مي اندازد .